23

 İkisi dediler: Ey Rabbimiz, biz kendimize yazık ettik. Eğer bizi bağışlamaz ve bize acımazsan, mutlaka ziyan edenlerden olacağız.

"İkisi dediler: Ey Rabbimiz, biz kendimize yazık ettik” zelle işlemek ve cennetten çıkmaya maruz bırakmakla zarar verdik.

"Eğer bizi bağışlamaz ve bize acımazsan, mutlaka ziyan edenlerden olacağız". Bu da küçük günahların bağışlanmadığı takdirde ceza getireceğine delildir.Mu'tezile: Büyüklerden sakınıldığı takdirde onlardan dolayı azâp câiz değildir, demişlerdir. Bunun içindir ki: O ikisi bunu Allah'a yakın kimselerin adeti üzere küçük günahları büyük ve büyük hasenatı da küçük görerek söylediler, demişlerdir.

24

 Allah dedi: Kiminiz kiminize düşman olarak inin. Yeryüzünde sizin için bir süreye kadar yerleşmek ve istifade etmek var.

 "Allah dedi: İnin” Hazret-i Âdem ile Havva'ya ve zürriyetlerine hitaptır.

Yahut o ikisi ile İblis'e hitaptır. İblis'e ikinci kez emir etmesi, onların sonsuza kadar birbirlerine yakın olacaklarını bilmesi içindir ve onlara dediğini de ayrı ayrı haber vermiştir.

"Ba'adukum liba'dm adüv” hâl yerindediryani birbirinize düşman olarak demektir.

"Veleküm filardı müstekarrün” yeryüzünde sizin için istikrar yahut istikrar yeri vardır "ve bir süreye kadar istifade etmek vardır” ecelleriniz gelinceye kadar.

25

 Allah dedi: Orada yaşarsınız, orada ölürsünüz ve orada dirilip (kabirlerinizden) çıkarılırsınız.

"Allah dedi: Orada yaşarsınız, orada ölürsünüz ve oradan kabirlerinizden çıkarılırsınız”amellerinizin karşılığını görmek için. Hamze,Kisâî ve İbn Zekvân te'nin fethi ve ra'nın zammı ile"ve minha tahrucun” ve Zuhruf sûresinde de"ve kazalike tahrucun” okumuşlardır.

26

 Ey âdemoğulları, üzerinize çirkin yerlerinizi örtecek bir elbise ve bir süs indirdik. Takva elbisesi, o daha hayırlıdır. Bunlar, iyi düşünmeleri için Allah'ın âyetlerindendir.

"Ey âdemoğulları size elbise indirdik” yani onu göğün tedbirleri ve inen sebeplerle demektir. Bunun bir benzeri de şudur:

"Size davarlardan indirdi” (Zümer: 6)"Demiri indirdik” (Hadid:25). "Çirkin yerlerinizi örtecek” şeytanın göstermek istediği çirkin yerlerinizi örtecek ve sizi yaprak yamamaktan kurtaracak elbise demektir.

Rivâyete göre Araplar, Beytullah'ı çıplak tavaf eder ve: Biz Allah'a isyan ettiğimiz elbiselerimizle tavaf etmeyiz, derlerdi. Âyet bunun üzerine indi. Belki de Hazret-i Âdem kıssası buna bir hazırlıktır, Tâ ki, bilinsin ki, avret yerinin açılması insana şeytandan gelen ilk musibettir ve o ebeveynlerini azdırdığı gibi onları da o hususta azdıracaktır.

"Ve rîşa” süsleneceğiniz elbise demektir. Buna mal da denilmiştir. Bundan dolayı tereyyeşer recülü denir ki, adam tüylendi (palazlandı) denir.

"Riyaş” şeklinde de okunmuştur ki, rîş'in çoğulu olur, şi'b ve şiab gibi. (Takva elbisesi) Allah korkusu. Buna îmandır da, güzel ahlaktır da savaş elbisesidir de denilmiştir. Libas mübteda olarak merfû’dur, haberi de "Zâlike hayr"dır.

Ya da haberdir,

"Zâlike” sıfatıdır. Sanki şöyle denilmiştir: Ve libasüttakva el müşarü ileyhi hayrun.Nâfi', İbn Âmir ve Kisâî,

"libasen"e atfen nasb ile "velibaset takva” okumuşlardır.(Bu) yani indirme "Allah'ın âyetlerindendir” lütuf ve rahmetini gösteren âyetlerindendir.

"iyi düşünürleri için” nimetini bilirler yahut öğüt alırlar da çirkin şeylerden kaçınırlar.

27

 Ey âdemoğulları, şeytan sizi saptırmasın; nitekim ebeveyninizi de onlara ayıp yerlerini göstermek için onlardan elbiselerini soyarak cennetten çıkarmıştı. Çünkü o ve kabilesinden olanlar sizi onları görmediğiniz yerlerden görürler. Muhakkak biz şeytanları îman etmeyenler için dostlar kıldık.

"Ey âdemoğulları, şeytan sizi saptırmasın” azdırmasıyla sizi cennete girmekten alıkoymasın.

"Nitekim ebeveyninizi de cennetten çıkarmıştı". Ebeveyninizi ondan çıkarmakla mihnete düşürdüğü gibi. Yasak şeklen şeytanadır, mana olarak ona uymaktan ve fitnesine kapılmaktandır. (Onlardan elbiselerini soyarak) bu da ebeveykümdenyahut ahrece'nin fâ'ilinden hâl’dir, soymanın ona nispet edilmesi sebep olmasındandır.

"Çünkü o ve kabilesinden olanlar sizi onları görmediğiniz yerlerden görürler” bu da yasağın gerekçesidir ve fitnesinden sakınmak için tekittir.

"Kabiluhu”askerleri demektir. Biz onları görmeden onların bizi görmeleri hiçbir zaman görünmeyeceklerini ve şekle bürünmeyeceklerini gerektirmez.

"Muhakkak biz şeytanları îman etmeyenler için dostlar kıldık” aralarına ilişki koymaklayahut üzerlerine göndermek ve onları perişan etmek için imkân vermek ve onları yaldızladıkları şeylere sürüklemekle. Âyet kıssanın hissesidir ve hikâyenin özetidir.

28

 Onlar çirkin bir şey yaptıkları zaman: Atalarımızı bunun üzerinde bulduk ve bunu bize Allah emretti, derler. De ki: Şüphesiz Allah, çirkin şeyleri emretmez. Bilmediğiniz şeyleri Allah'a karşı mı söylüyorsunuz?

"Onlar çirkin bir şey yaptıkları zaman” son derece çirkin bir şey yaptıkları zaman Meselâ puta tapmak ve tavaf ta avret yerini açmak gibi,

"atalarımızı bunun üzerinde bulduk ve bunu bize Allah emretti, derler". Özür diler ve iki şeyi delil getirirler: Atalarını taklit etmek ve Allah’a iftira etmek. Allah birincisinden yüz çevirdi, çünkü kötü olduğu açıktır, ikincisini de:

"De ki: Şüphesiz Allah, çirkin şeyleri emretmez” sözüyle reddetti. Çünkü Allahü teâlâ'nın adeti güzel şeyleri emretmek ve güzel ahlaka delâlet etmek üzere süregelmiştir. Bunda çirkin fiilin ileride kınanmayı gerektirecek şekilde kötü olduğunun aklen bilineceğine dâir bir ipucu yoktur. Çünkü fâhiş şeyden maksat normal yaratılışh insanların ondan nefret edeceği ve mükemmel aklın onu hoş görmeyeceği şeydir.

Şöyle de denilmiştir: Bu ikisi arka arkaya iki sorunun cevabıdır, sanki bunu yaptıkları zaman onlara: Niçin yaptınız denildi, onlar da: Atalarımızı bunun üzerinde bulduk, demişlerdir. Tekrar: Atalarınız bunu nereden aldı, denilmiş, onlar da: Bunları bize Allah emretti, demişlerdir. Her iki itibarla da taklit hilafına delil bulunduğu zaman men edilir, mutlak olarak değil.

"Bilmediğiniz şeyleri Allah'a karşı mı söylüyorsunuz?” bu da Allah'a karşı yalan söylemeyi men eden bir reddir.

29

 De ki: Rabbim adaleti emretti. Her mescitte yüzlerinizi doğrultun. Dini ona hâs kılarak ona dua edin. Sizi ilkin başlattığı gibi ona döneceksiniz.

"De ki: Rabbim adaleti emretti” o da ifrat ve tefrit arasındaki orta yoldur.

"Yüzlerinizi doğrultun” yüzlerinizi onun ibâdetine doğrultun, başkasına sapmayınyahut onları kıbleye çevirin demektir.

"İnde külli mescidin” her secde vaktinde yahut yerinde demektir o da namazdırya da namaz size hangi mescitte geldi ise orada kılın, kendi mescitlerinize tehir etmeyin demektir.

"Ona dua edin”ona ibâdet edin"dini ona hâs kılarak” taatı hâs kılarak demektir. Çünkü dönüşünüz yalnız onadır.

"Sizi başlattığı gibi” sizi önceden yarattığı gibi "ona dönersiniz” sizi tekrar yaratır ve amellerinizin karşılığını verir; öyleyse ona ihlâsla ibâdet edin. Tekrarı başlatmaya benzetmesi mümkün olmasından ve ona gücünün yetmesindendir.

Şöyle de denilmiştir: Sizi topraktan başlattığı gibi ona dönersiniz.

Şöyle de denilmiştir: Sizi yalın ayak, çıplak ve sünnetsiz başlattığı gibi.

Şöyle de denilmiştir: Sizimü'min ve kâfir olarak başlattığı gibi ona dönersiniz.

30

Allah bir kısmına hidâyet etti ve bir kısmına da sapıklık hak oldu. Çünkü onlar Allah'tan başka şeytanları dostlar edindiler ve kendilerinin doğru yolda olduklarını sanıyorlar.

"Allah bir kısmına hidâyet etti” onları îmana muvaffak kılmakla "bir kısmına da sapıklık hak oldu” geçmişteki takdiri ile. Ferikan’ın mensûb olması arkasındaki fiil ilediryani hazele ferikan (bir kısmını da başarısız kıldı) demektir.

"Çünkü onlar Allah'tan başka şeytanları dostlar edindiler” bu da başarısızlıklarının gerekçesidir ya da sapıklıkları ispattır.

"Onlar kendilerinin doğru yolda olduğunu sanıyorlar” bu da şunu göstermektedir ki, hata eden ile bilerek yapan kınamayı hak etmede birdir. Aralarında fark olduğunu söyleyen de, hata edenle kusurlu araştıran birdir, der.