Kıbrıs
fâtihi, Kafkasya’nın fethinde İran’la yapılan muhârebelerin muzaffer serdârı.
Bosna eyâletinin Sokol (Sokolovici) köyünde doğdu. Sokullu Mehmed Paşa’nın
akrabası, İkinci vezirliğe kadar yükselen Deli Hüsrev Paşa’nın kardeşidir.
Ağabeyi Hüsrev Paşa’nın delaletiyle Yavuz Sultan Selîm Han zamanında Enderûn-ı
hümâyûna alındı. Burada yüksek tahsil ve terbiyesini tamamladıktan sonra altı
yıl Kânûnî Sultan Süleymân’ın berberbaşılığını yaptı. Daha sonra çaşnigîr ve
bilâhare mîrahûr (emîr-i âhûr) olarak Enderûn’un yüksek me’murluklarında
bulundu.
1555
yılında Filistin-Safed sancakbeyiiğine gönderildi. Bir sene bu vazifede
kaldıktan sonra, Manisa vâlisi şehzâde Selîm’in (ikinci Selîm Han) lalalığına
tâyin edildi. 14 Eylül 1560’da önce Budin-Pojega sancakbeyi, sonra Tameşvar
beylerbeyi, bir müddet sonra da Van beylerbeyi oldu. Fakat İran’a karşı yaptığı
sert hareketler o yıllardaki devlet politikasına uymadığından, 1561 yılında
Erzurum, oradan Halep beylerbeyliği, sonra da Şam beylerbeyliğine nakledilen
Lala Mustafa Paşa, ikinci Selîm Han tahta geçtiğinde bu görevde bulunuyordu.
1567’de
Yemen’de Zeydî imâmlarından Topal Mutahhar’ın isyân çıkarması üzerine, vezâret
payesi verilerek bölgeye serdâr tâyin edildi. Mısır’da Yemen harekâtının
hazırlıkları ile meşgulken, yerine Koca Sinân Paşa tâyin edilip İstanbul’a
çağrıldı ve altıncı vezîr olarak dîvân-ı hümâyûna girdi.
Kânûnî
Sultan Süleymân Han devrinde denizlerde Osmanlı egemenliği mutlak hâkim olmuş
ve adaların pek çoğu fethedilmişti. Kânûnî Sultan Süleymân Han, yaklaşık yarım
asır boyunca batı ve doğuda giriştiği büyük savaşlar arasında Kıbrıs’la
ilgilenmek fırsatı bulamamıştı. İkinci Selîm Han ise Venediklilerin elinde
bulunan ve Mısır’a giden gemi, tüccar ve hacılara saldıran korsanların sığınağı
durumunda olan Kıbrıs’ı bir an önce fethetmek niyetinde idi. Dîvân-ı hümâyûn
azalarından Lala Mustafa ve Piyâle paşalar da doğu Akdeniz’de çıban başı gibi
duran bu adanın, bir an önce fethedilmesini istiyorlardı.
Pâdişâhın
niyetini öğrenen Venedik, Avrupa’dan yardım istediyse de, Fransa ve Avusturya
yenilecekleri kesin muhârebeye girmek istemediklerinden, Osmanlı Devleti ile
yeni anlaşma imzaladıklarını bahane edip yardıma yanaşmadılar. Fakat Papa’nın
önderliğinde yapılan hummalı çalışmalar sonunda; Papalık, Ceneviz, İspanya,
Malta ve Venedik gemilerinden meydana gelen büyük bir donanma çıkarmayı
başardılar.
Osmanlı
kuvvetlerine serdâr tâyin edilen Lala Mustafa Paşa, 1570 Mayıs’ında adaya asker
çıkardı. Önce Lefkoşe ve sonra Magosa’da yaptığı şiddetli çarpışmalar ve muhasaradan
sonra bir yıl içinde kaleyi fethetti. Anadolu Türklerini yerleştirip idarî
teşkîlâtı kurduktan sonra, 15 Eylül 1571’de adadan ayrıldı ve büyük karşılama
merasimi, gürleyen top sesleri arasında İstanbul’a geldi (Bkz. Kıbrıs).
1578
yılında İran orduları tarafından ülkeleri istilâ edilen sünnî Dağıstan, Şirvan
ve Gürcistan beylerinin ağır İran tazyikleri karşısında Osmanlı Devleti’nden
yardım istemeleri ve İran kuvvetlerinin Irak’ta Osmanlı topraklarına tecâvüz
ederek 29 Mayıs 1555 Amasya andlaşmasını bozmaları üzerine İran’a karşı harbe
karar verildi. Dîvân-ı hümâyûnda yapılan toplantı sonunda tecrübeli vezîr Lala
Mustafa Paşa, İran serdârı tâyin edildi.
5
Nisan 1578’de İstanbul’dan hareketle yola çıkan Lala Mustafa Paşa, orduyu
Erzurum’da topladı. Bu arada Diyarbekir kışlağında bulunan Habeş ve Yemen
fetihlerinin meşhur kumandanı zamanın dehâ sahibi ve askeri olan Özdemiroğlu
Osman Paşa’yı da, maiyyetine aldı. Erzurum’dan hareketle Ardahan yolundan
ilerleyen Osmanlı orduları; Çıldır, Koyungeçidi, Şamahı savaşlarında İran’a
büyük darbeler vurarak Kuzey Azerbaycan, Kafkasya ve Dağıstan’ı fethettiler
(Bkz. İran Harpleri). 30 Eylül 1579’da Sokullu Mehmed Paşa’nın şehîd edilmesi
üzerine ikinci vezirliğe yükseltilip İstanbul’a çağrıldı. Bunun üzerine Koca Sinân
Paşa İran serdârı oldu.
İstanbul’a
dönmesinden bir müddet sonra sadrâzam Ahmed Paşa vefât edince vekîl-i saltanat
ünvânıyla sadrâzam oldu. Üç ay dokuz gün sonra bu görevdeyken 7 Ağustos 1580’de
vefât etti. Eyyûb Sultan’da bir müddet önce hazırlattığı mezarına defnedildi.
Yavuz
Sultan Selîm, Kanunî Sultan Süleymân, ikinci Selîm ve üçüncü Murâd Han
devirlerinde Osmanlı Devleti’ne hizmet eden Lala Mustafa Paşa, ilk evliliğini
Mısır Memlûklü hükümdarı Kansu Gavri’nin oğlu, Mehmed Bey’in kızı Fatma Hâtun’la
yaptı. Bu evliliğinden olan oğlu Mehmed Paşa, babasının vefâtından beş yıl önce
Halep beylerbeyi iken vefât etti. İkinci evliliğini Kânûnî Sultan Süleymân
Han’ın oğlu, Şehzâde Mehmed’in kızı Hümâ Sultan ile yaptı. Bu evliliğinden de
Sultanzâde Abdülbâkî Bey isimli bir oğlu oldu.
Lala
Mustafa Paşa; büyük bir kumandan, iyi bir devlet adamıydı. Osmanlı Devleti’nin
en ihtişamlı devirlerinde, devlete yüksek kademelerde hizmet etme imkânını
bulması, zekî ve iyi bir idareci olduğunun en açık delîlidir. İlk büyük
başarısını Kıbrıs serdârlığında gösterdiğinden, Kıbrıs fâtihi diye tanındı.
İran serdârlığında da büyük muvaffakiyetler sağladı. Peçevî İbrâhim Efendi,
târihinde; “İranlılar, ondan yedikleri dayağı hiç bir serdârdan yemediler” diye
başarılarını övmektedir.
Lala
Mustafa Paşa’nın idaredeki hizmetleri kadar önemli olan diğer bir hizmeti ise,
Osmanlı Devleti’nin bir çok yerini inanılmaz azamette, âbide ve hayır
eserleriyle donatmasıdır. Başta Kıbrıs ve Kafkasya fetihlerindeki ganîmet
hissesi olmak üzere, elde ettiği büyük serveti bu yolda harcadı. Konya’da
şehzâde Selîm’in lalasıyken Ilgın’da câmi, bedesten, kervansaray, Erzurum’da
beylerbeyi iken Lala Mustafa Câmii, Şam’da beylerbeyi iken üç yüz altmış odalı
Lala Paşa Han’ı ve hamamı, tekke, Kunaytira’da câmi ve imâret, Kıbrıs seferi
serdârlığında Lefkoşe’de açtığı hazret-i Ömer Câmii’ne vakıflar, İran seferi
serdârı iken Kars Tiflis’de yaptırdığı câmiler hayratından bâzılarıdır. Hicaz
bölgesinde Mekke ve Medîne’de de bâzı hayrâtı vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Lala Mustafa
Paşa Üzerine Notlar (Belleten); cild-22, sh. 556 v.d.
2) Peçevî Târihi;
cild-1, 2
3) Rehber
Ansiklopedisi; cild-11, sh. 27
4) Osmanlı
İmparatorluğu ve Modern Türkiye
5) Îzahlı Osmanlı
Târihi Kronolojisi; cild-2, 3
6) Mufassal Osmanlı
Târihi; cild-3